Κλασική Ιατρική Αιματολογία Ακτινοθεραπεία Ογκολογία Παθολογία Παιδιατρική Διαγνωστικές εξετάσεις Κοινωνικά θέματα Οικολογία-Περιβάλλον Πληροφορίες

Δηλητηρίαση από ακτινοβολία

Σαββούλα Μάλλιου Κριαρά

23 Φεβρουαρίου 2014

Η δηλητηρίαση από ακτινοβολία αποτελεί κίνδυνο, για πολλούς ανθρώπους, καθώς εκτίθενται σε αυτή, με ποικίλους τρόπους.

Γράφει η

Δρ Σάββη Μάλλιου Κριαρά

Ειδικός Παθολόγος-Ογκολόγος, MD, PhD

Δηλητηρίαση από ακτινοβολία

Το οξύ σύνδρομο ακτινοβολίας ή η δηλητηρίαση από ακτινοβολία ή η ασθένεια της ακτινοβολίας, ICD-10 T66, είναι η βλάβη στο σώμα, που προκαλείται από μια μεγάλη δόση ακτινοβολίας όταν λαμβάνεται σε μικρό χρονικό διάστημα. Το ποσό της ακτινοβολίας που απορροφάται από τον οργανισμό – η απορροφούμενη δόση – καθορίζει το πόσο βλαβερές θα είναι οι συνέπειες.

Η έκθεση σε χαμηλές δόσεις ακτινοβολίας, όπως οι ακτίνες Χ ή οι εξετάσεις με CT/Computed tomography/Αξονική τομογραφία, δεν προκαλούν, πάντα, ασθένεια ακτινοβολίας, όταν δε γίνονται συχνά.

Το οξύ σύνδρομο ακτινοβολίας είναι οι επιπτώσεις στην υγεία, οι οποίες παρουσιάζονται εντός 24 ωρών από την έκθεση σε υψηλές ποσότητες ιονίζουσας ακτινοβολίας. Η ακτινοβολία προκαλεί κυτταρική αποδόμηση, που οφείλεται στην καταστροφή των τοιχωμάτων των κυττάρων και άλλες βασικών μοριακών δομών μέσα στο σώμα.

Αυτή η καταστροφή με τη σειρά της προκαλεί τα συμπτώματα. Τα συμπτώματα μπορεί να ξεκινήσουν μέσα σε μία ή δύο ώρες και μπορεί να διαρκέσουν για αρκετούς μήνες. Η έναρξη και το είδος των συμπτωμάτων εξαρτάται από την έκθεση στην ακτινοβολία. Σχετικά μικρότερες δόσεις ακτινοβολίας προκαλούν γαστρεντερικές διαταραχές, όπως ναυτία και έμετος και συμπτώματα που σχετίζονται με διαταρχές αίματος, όπως η μόλυνση και η αιμορραγία. Σχετικά μεγαλύτερες δόσεις μπορεί να οδηγήσουν σε νευρολογικές επιπτώσεις και ταχύ θάνατο. Η θεραπεία του οξέος συνδρόμου ακτινοβολίας γίνεται, κυρίως, με μεταγγίσεις αίματος και αντιβιοτικά.

Παρόμοια συμπτώματα μπορεί να εμφανιστούν μήνες ή χρόνια μετά την έκθεση, όπως στο σύνδρομο χρόνιας ακτινοβολίας, όταν ο ρυθμός δόσης είναι πολύ χαμηλός για να προκαλέσει την οξεία μορφή. Η έκθεση στην ακτινοβολία μπορεί, επίσης, να αυξήσει την πιθανότητα ανάπτυξης διαφορετικών τύπων καρκίνων.

Συμπτώματα δηλητηρίασης από ακτινοβολία

Η σοβαρότητα των σημείων και συμπτωμάτων της ασθένειας της ακτινοβολίας εξαρτάται από το πόσο πολύ ακτινοβολία έχει απορροφήσει ο οργανισμός.

Πόσο θα απορροφήσει ο οργανισμός εξαρτάται από την ισχύ της ακτινοβολούμενης ενέργειας και την απόσταση ανάμεσα στο άτομο που εκτίθεται και την πηγή της ακτινοβολίας. Τα σημεία και συμπτώματα, επίσης, επηρεάζονται από τον τύπο της έκθεσης του σώματος – όπως ολική ή μερική και αν η μόλυνση είναι εσωτερική ή εξωτερική – και πόσο ευαίσθητοι στην ακτινοβολία είναι οι προσβεβλημένοι ιστοί. Για παράδειγμα, το γαστρεντερικό σύστημα και ο μυελός των οστών είναι εξαιρετικά ευαίσθητα στην ακτινοβολία.

Τα σημεία και συμπτώματα της ασθένειας ακτινοβολίας, συνήθως, εμφανίζονται όταν ολόκληρο το σώμα λαμβάνει απορροφώμενη δόση τουλάχιστον 1 Gy. Δόσεις μεγαλύτερες από 6 Gy σε ολόκληρο το σώμα γενικά δεν είναι θεραπεύσιμες και συνήθως, οδηγούν σε θάνατο μέσα σε δύο ημέρες έως δύο εβδομάδες, ανάλογα με τη δόση και τη διάρκεια της έκθεσης.

Τα αρχικά σημεία και συμπτώματα είναι συνήθως ναυτία και έμετος.

Σε γενικές γραμμές, όσο μεγαλύτερη είναι η έκθεση στην ακτινοβολία, τόσο πιο ταχεία και πιο σοβαρά θα είναι τα συμπτώματα.

Κλασικά το οξύ σύνδρομο ακτινοβολίας προκαλεί βλάβες στο αιμοποιητικό, γαστρεντερικό και νευρικό/αγγειακό σύστημα.

-Αιμοποιητικό σύστημα

Αυτό το σύνδρομο χαρακτηρίζεται από μία πτώση στον αριθμό των κυττάρων του αίματος, που ονομάζεται απλαστική αναιμία. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε λοιμώξεις, που οφείλονται σε χαμηλά λευκά αιμοσφαίρια, αιμορραγία λόγω των χαμηλών αιμοπεταλίων, και αναιμία λόγω των χαμηλών ερυθρών αιμοσφαιρίων. Αυτές οι αλλαγές μπορούν να ανιχνευθούν με εξετάσεις αίματος, όταν ολόκληρο το σώμα δεχθεί μια οξεία δόση τόσο χαμηλή όσο 0,25 Gy.

-Γαστρεντερικό σύστημα

Το σύνδρομο αυτό παρατηρείται σε δόσεις 6-30 Gy (600-3000 rad) και εκδηλώνεται με ναυτία, έμετο, απώλεια της όρεξης και κοιλιακό πόνο, συνήθως, μέσα σε δύο ώρες.

-Νευρικό σύστημα

Το σύνδρομο αυτό παρατηρείται συνήθως σε απορροφούμενες δόσεις άνω των 30 Gy (3000 rad), αν και μπορεί να συμβεί και με 10 Gy (1000 rad). Εμφανίζονται νευρολογικά συμπτώματα, όπως ζάλη, κεφαλαλγία, ή μειωμένο επίπεδο συνείδησης, εντός λεπτών έως μερικές ώρες.

-Δέρμα

Τα πρόδρομα συμπτώματα περιλαμβάνουν, κοκκίνισμα του δέρματος. Το κοκκίνισμα του δέρματος μπορεί να εμφανιστεί σε δόσεις ακτινοβολίας τόσο χαμηλές όσο 35 rad (0.35 Gy).

Το δερματικό σύνδρομο ακτινοβολίας αναφέρεται στα δερματικά συμπτώματα της έκθεσης στην ακτινοβολία. Μέσα σε λίγες ώρες μετά την ακτινοβόληση, μια παροδική ερυθρότητα και φαγούρα μπορεί να συμβεί. Στη συνέχεια, μια λανθάνουσα φάση μπορεί να προκύψει και να διαρκέσει από μερικές ημέρες έως μερικές εβδομάδες, και στη συνέχεια να εμφανιστεί έντονη ερυθρότητα, φουσκάλες, και εξέλκωση. Πολύ μεγάλες δόσεις ακτινοβολίας του δέρματος μπορεί να προκαλέσουν μόνιμη απώλεια μαλλιών, καταστροφή σμηγματογόνων και ιδρωτοποιών αδένων, ατροφία, ίνωση, μειωμένη ή αυξημένη χρώση του δέρματος και εξέλκωση ή νέκρωση του εκτεθειμένου ιστού.

-Καρκίνος

Η έκθεση σε ιονίζουσα ακτινοβολία, ακόμη και σε δόσεις πολύ χαμηλές μπορεί να προκαλέσει καρκίνο που οφείλεται σε κυτταρικές και γενετικές βλάβες. Σύμφωνα με την υπόθεση, οι επιζώντες από οξύ σύνδρομο ακτινοβολίας αντιμετωπίζουν αυξημένο κίνδυνο ανάπτυξης καρκίνου αργότερα στη ζωή τους.

Αίτια της ασθένειας της ακτινοβολίας

Πιθανές πηγές υψηλής δόσης ακτινοβολίας περιλαμβάνουν:

Ένα ατύχημα σε πυρηνική βιομηχανική εγκατάσταση.
Μια επίθεση εναντίον μίας πυρηνικής βιομηχανικής εγκατάστασης.
Έκρηξη ραδιενεργούς συσκευής.
Έκρηξη ενός συμβατικού εκρηκτικού μηχανισμού που διασκορπίζει το ραδιενεργό υλικό.
Έκρηξη ενός προτύπου πυρηνικού όπλου.

Τόσο η δόση και ο ρυθμός δόσης συμβάλλουν με τη σοβαρότητα του συνδρόμου οξείας ακτινοβολίας

Ασθένεια ακτινοβολίας προκαλείται μετά από έκθεση σε μια μεγάλη δόση ιονίζουσας ακτινοβολίας (> ~ 0.1 Gy) για ένα σύντομο χρονικό διάστημα (> ~ 0,1 Gy / h). Αυτό μπορεί να είναι το αποτέλεσμα μιας πυρηνικής έκρηξης, ενός ατυχήματος σε ακτινοθεραπεία όπως Therac-25, μια ηλιακή έκρηξη κατά τη διάρκεια διαπλανητικών ταξιδιών, διαφυγή ραδιενεργών αποβλήτων, ανθρώπινα σφάλματα σε ένα πυρηνικό αντιδραστήρα ή άλλες περιπτώσεις.

Η άλφα και βήτα ακτινοβολία έχουν χαμηλή διεισδυτική ικανότητα και είναι απίθανο να επηρεάσουν ζωτικά εσωτερικά όργανα. Κάθε είδος της ιονίζουσας ακτινοβολίας μπορεί να προκαλέσει εγκαύματα, αλλά οι άλφα και βήτα ακτινοβολίες εναποτίθεται στο δέρμα ή στα ρούχα του ατόμου. Η γάμμα και η ακτινοβολία νετρονίων μπορούν να ταξιδέψουν σε πολύ μεγαλύτερες αποστάσεις και να διεισδύουν στο σώμα εύκολα.

Διαστημικές Πτήσεις

Κατά τη διάρκεια διαστημικών πτήσεων, κυρίως, σε πτήσεις πέρα από τη γήινη τροχιά, οι αστροναύτες είναι εκτεθειμένοι στη γαλαξιακή κοσμική ακτινοβολία την ακτινοβολία ηλιακών σωματιδίων που θα ήταν θανατηφόρες για απροστάτευτους αστροναύτες.

Διάγνωση δηλητηρίασης από ακτινοβολία

Η διάγνωση, συνήθως, γίνεται με βάση ένα ιστορικό σημαντικής έκθεσης στην ακτινοβολία και τα κατάλληλα κλινικά ευρήματα. Ο απόλυτος αριθμός λεμφοκυττάρων μπορεί να δώσει μια κατά προσέγγιση μια εκτίμηση της έκθεσης σε ακτινοβολία.

Πρόληψη δηλητηρίασης από ακτινοβολία

Η καλύτερη πρόληψη για την ασθένεια ακτινοβολίας είναι να ελαχιστοποιηθεί η δόση έκθεσης ή να μειωθεί ο ρυθμός δόσης.

Απόσταση

Η αυξανόμενη απόσταση από την πηγή ακτινοβολίας μειώνει τη δόση σύμφωνα με το νόμο του αντιστρόφου τετραγώνου για μια πηγή σημείου.

Ώρα

Η απομάκρυνση θα πρέπει να γίνει το ταχύτερο δυνατόν για να ελαχιστοποιηθεί η έκθεση.

Θωράκιση

Η ύλη εξασθενεί την ακτινοβολία, στις περισσότερες περιπτώσεις. Έτσι, η τοποθέτηση οποιασδήποτε μάζας (π.χ. μόλυβδος, σακιά, οχήματα) μεταξύ των ανθρώπων και της πηγής θα μειώσει τη δόση ακτινοβολίας.

Όταν συμβεί ραδιενεργός μόλυνση, μια μάσκα αερίων ή και μια απλή μάσκα για τη σκόνη προστατεύουν. Τα δισκία ιωδιούχου κάλιου μπορούν να μειώσουν τον κίνδυνο καρκίνου, σε ορισμένες περιπτώσεις, λόγω βραδύτερης απορρόφησης του ατμοσφαιρικού ραδιοϊωδίου από το θυρεοειδή.

Η κλασματοποίηση της δόσης

Εάν η δόση διαμοιραστεί σε έναν αριθμό μικρότερων δόσεων, δίνεται ο χρόνος για την επόυλωση των βλαβών. Ακόμη και χωρίς διακοπές, μια μείωση του ρυθμού δόσης κάτω από 0,1 Gy/h θα μειώσει τον κυτταρικό θάνατο. Αυτή η τεχνική χρησιμοποιείται, συνήθως, στην ακτινοθεραπεία.

Θεραπεία δηλητηρίασης από ακτινοβολία

Οι στόχοι της θεραπείας για την ασθένεια ακτινοβολίας είναι να αποτραπεί η περαιτέρω ραδιενεργός μόλυνση, να μειωθούν οι τραυματισμοί, όπως εγκαύματα και τραύματα και να μειωθούν τα συμπτώματα για την καλύτερη διαχείρηση του πόνου.

Απολύμανση

Η αφαίρεση των ρούχων και των υποδημάτων εξαλείφει περίπου το 90 τοις εκατό της εξωτερικής μόλυνσης. Το ήπιο πλύσιμο με νερό και σαπούνι απομακρύνει, επιπλέον, σωματίδια ακτινοβολίας από το δέρμα.

Η απολύμανση αποτρέπει την περαιτέρω διασπορά των ραδιενεργών υλικών και μειώνει τον κίνδυνο εσωτερικής μόλυνσης από την εισπνοή, κατάποση ή τις ανοιχτές πληγές.

Η θεραπεία του κατεστραμμένου μυελού των οστών

Μια πρωτεΐνη που ονομάζεται παράγοντας διέγερσης των αποικιών των κοκκιοκυττάρων, ο οποίος προάγει την ανάπτυξη των λευκών αιμοσφαιρίων, μπορεί να αντιμετωπίσει την επίδραση της ασθένειας ακτινοβολίας στο μυελό των οστών. Η θεραπεία με φιλγραστίμη και pegfilgrastim, μπορεί να αυξήσει την παραγωγή λευκών κυττάρων του αίματος και να βοηθήσει στην πρόληψη για επόμενες μολύνσεις.

Εάν υπάρχει σοβαρή βλάβη στο μυελό των οστών, γίνονται, επίσης, μεταγγίσεις ερυθρών αιμοσφαιρίων ή αιμοπεταλίων και μεταμόσχευση βλαστικών κυττάρων.

Θεραπεία για την εσωτερική μόλυνση

Κάποιες θεραπείες μπορεί να μειώσουν τη βλάβη στα εσωτερικά όργανα που προκαλούνται από τα ραδιενεργά σωματίδια. Το ιατρικό προσωπικό θα χρησιμοποιήσει αυτές τις θεραπείες μόνο αν έχετε εκτεθεί σε ένα συγκεκριμένο τύπο ακτινοβολίας.

Αυτές οι θεραπείες περιλαμβάνουν:

-Ιωδιούχο κάλιο. Αυτό είναι η μη ραδιενεργός μορφή του ιωδίου. Επειδή, το ιώδιο είναι απαραίτητο για τη σωστή λειτουργία του θυρεοειδούς, ο θυρεοειδής καθίσταται ο «προορισμός» του ιωδίου στο σώμα. Σε εσωτερική μόλυνση με ραδιενεργό ιώδιο, ο θυρεοειδής θα απορροφήσει το ραδιενεργό ιώδιο, όπως ακριβώς θα συνέβαινε με άλλες μορφές ιωδίου. Η θεραπεία με ιωδιούχο κάλιο μπορεί να γεμίσει τις “θέσεις δέσμευσης” στον θυρεοειδή και να αποτρέψει την απορρόφηση του ραδιενεργού ιωδίου. Το ραδιενεργό ιώδιο αποβάλλεται από τον οργανισμό με τα ούρα. Το ιωδιούχο κάλιο είναι πιο αποτελεσματικό όταν λαμβάνεται μέσα στην ημέρα της έκθεσης.

-Κυανούν της Πρωσίας ή πρωσσικό μπλε ή μπλε της Πρωσίας. Αυτό το είδος της χρωστικής δεσμεύεται στα σωματίδια των ραδιενεργών στοιχείων και είναι γνωστό ως καίσιο και θάλλιο. Τα ραδιενεργά σωματίδια στη συνέχεια αποβάλλονται στα κόπρανα. Αυτή η θεραπεία επιταχύνει την εξάλειψη των ραδιενεργών σωματιδίων και μειώνει την ποσότητα της ακτινοβολίας που τα κύτταρα μπορούν να απορροφήσουν.

-Πενταοξική διαιθυλενοτριαμίνη (DTPA/Diethylenetriamine pentaacetate). Αυτή η ουσία δεσμεύεται από τα μέταλλα. Το DTPA συνδέεται με τα σωματίδια των ραδιενεργών στοιχείων πλουτώνιο, αμερίκιο κ.ά. Τα ραδιενεργά σωματίδια περνούν από το σώμα στα ούρα, μειώνοντας έτσι το ποσό της ακτινοβολίας που απορροφάται.

Θεραπεία λοιμώξεων μετά από έκθεση σε ιοντίζουσα ακτινοβολία

Υπάρχει άμεση σχέση μεταξύ του βαθμού της ουδετεροπενίας που προκύπτει μετά από έκθεση σε ακτινοβολία και τον αυξημένο κίνδυνο ανάπτυξης λοίμωξης.

Η θεραπεία της εγκατεστημένης ή πιθανής μόλυνσης μετά από έκθεση σε ακτινοβολία (που χαρακτηρίζεται από ουδετεροπενία και πυρετό) είναι παρόμοια με εκείνη που χρησιμοποιείται για άλλες αιτίες εμπύρετης ουδετεροπενίας.

Ωστόσο, υπάρχουν σημαντικές διαφορές μεταξύ των δύο καταστάσεων. Τα άτομα που αναπτύσσουν ουδετεροπενία μετά από έκθεση σε ακτινοβολία είναι, επίσης, ευαίσθητα σε βλάβη ακτινοβολίας σε άλλους ιστούς, όπως το γαστρεντερικό σωλήνα, τους πνεύμονες και το κεντρικό νευρικό σύστημα. Αυτοί οι ασθενείς μπορεί να απαιτούν θεραπευτικές παρεμβάσεις που δεν απαιτούνται σε άλλους ουδετεροπενικούς ασθενείς. Η απόκριση των ακτινοβολημένων οργανισμών στην αντιμικροβιακή θεραπεία μπορεί να είναι απρόβλεπτη.

Αντιμικροβιακά που μειώνουν τον αριθμό της αναερόβιας χλωρίδας του εντέρου (π.χ., μετρονιδαζόλη) γενικά δε θα πρέπει να δοθούν, διότι μπορεί να ενισχύσουν την συστημική μόλυνση από αερόβια βακτηρίδια, διευκολύνοντας έτσι τη θνησιμότητα μετά την ακτινοβόληση.

Μια εμπειρική αγωγή των αντιμικροβιακών ουσιών πρέπει να επιλεγεί με βάση το πρότυπο της βακτηριακής ευαισθησίας και τις νοσοκομειακές λοιμώξεις στην περιοχή που πραγματοποιούνται και το ιατρικό κέντρο και το βαθμό της ουδετεροπενίας.

Η ευρέος φάσματος εμπειρική θεραπεία πρέπει να ξεκινήσει με υψηλές δόσεις ενός ή περισσότερων αντιβιοτικών με την έναρξη του πυρετού. Αυτά τα αντιμικροβιακά πρέπει να κατευθύνονται στην εξάλειψη των αρνητικών κατά Gram αερόβιων βακίλλων (δηλ. Enterobacteriace, Pseudomonas), που αντιπροσωπεύουν περισσότερο από τα τρία τέταρτα των περιπτώσεων που προκαλούν σήψη. Επειδή, τα αερόβια και τα Gram-θετικά βακτήρια (κυρίως, ο α-αιμολυτικός στρεπτόκοκκος) είναι η αιτία για το ένα τέταρτο των θυμάτων, η κάλυψη αυτών των οργανισμών είναι απαραίτητη.

Τα εμπειρικά σχήματα πρέπει να περιέχουν αντιβιοτικά δραστικά έναντι Gram-αρνητικών αερόβιων βακτηρίων (κινολόνες: π.χ. σιπροφλοξασίνη, λεβοφλοξασίνη, τρίτης ή τέταρτης γενιάς κεφαλοσπορίνες με κάλυψη Pseudomonas: π.χ. κεφεπίμη, κεφταζιδίμη ή μία αμινογλυκοσίδη: δηλαδή, γενταμυκίνη, αμικασίνη).